Een man zit twijfelend achter een partituur en vertelt over een groots project waar hij ooit aan begonnen is. Het is een requiem voor de slachtoffers van het vernietigingskamp Auschwitz. Een eerste bezoek aan dat kamp gaf hem dat idee. Een volgende bezoek maakte verder werken onmogelijk. Die man is Sinto-muzikant Roger 'Moreno' Rathgeb, in een film over Nederlandse Sinti en Roma. Nu gaat het werk alsnog in première, rond de jaarlijkse Dodenherdenking.

Bekijk de televisieuitzending van het premièreconcert in de Nieuwe Kerk op  Uitzending Gemist.


door René van Peer

Een mengeling van verslagenheid en woede ligt ten grondslag aan het Requiem for Auschwitz, aldus Roger Rathgeb. Hij besloot het stuk te schrijven nadat hij Auschwitz bezocht had. ‘Ik was er kapot van’, zegt hij. ‘Het besef dat miljoenen mensen door die poort gegaan zijn, dat ze allemaal op dezelfde manier geleden hebben. Honger, pijn, marteling en vergassing. Ze legden allemaal dezelfde weg af naar de ovens. Joden, Polen, maar ook Sinti en Roma. Als je ziet waar we mee bezig zijn, al die ruzies en kleine oorlogjes tussen verschillende groepen, lijkt het of we niets geleerd hebben. Daar werd ik ontzettend kwaad van. Ik wilde een muzikaal monument oprichten om alle slachtoffers te eren en te herdenken, ongeacht hun afkomst, en daarin mensen en volkeren te verenigen.’

Worsteling
Wat volgde was een worsteling waarvan Rathgeb de omvang van tevoren nauwelijks kon overzien. Hij twijfelde over de vorm, over de teksten. Totdat hij de raad kreeg er een dodenmis, een requiem, van te maken. ‘Dat was nieuw voor me: ik ben zelf niet religieus. Ik vroeg me af of een religieuze tekst wel geschikt zou zijn voor mijn doeleinden. Daar staat tegenover dat je veel kanten uit kunt met zulke teksten. De Thora, de Bijbel en de Koran hebben ook een gemeenschappelijke achtergrond. Ze wijzen allemaal naar hetzelfde punt, alleen de naam die ze eraan geven is anders. In de bibliotheek van Maastricht vond ik het Requiem van Verdi, met een Duitse en Engelse vertaling. Dat gaf me de woorden waar ik de muziek op wilde schrijven. Ik heb uiteindelijk gekozen voor het oorspronkelijke Latijn als de meest neutrale en universele taal.’

Vanuit het universum
Rathgeb wilde er meer van maken dan een mis van de levenden voor de doden. Hij wilde de doden ook een stem geven, zegt hij. ‘Het Libera Me (Bevrijd mij) is een schreeuw van de slachtoffers die uit hun lijden verlost willen worden. Net als in het Dies Irae, de dag van de toorn, komt alle ellende en woede naar voren die de mensen doorgemaakt moeten hebben. Het Sanctus en het Benedictus zijn positiever van toon, laten glimpjes van hoop zien, die er ook geweest zijn.’
Hij begon in 1998 met het componeren, met de gedachte dat het in het jaar 2000 voor het eerst uitgevoerd zou worden. Aanvankelijk vorderde het werk snel, vertelt hij. ‘Ik had binnen de kortste keren zes van de acht delen af, en van de rest had ik al schetsen. Ik kreeg de meeste ideeën vlak voor ik in slaap viel. De muziek kwam uit het universum op me neer regenen. Dan stond ik op en zette mijn invallen op papier. Ik heb dat op eigen kracht gedaan, heb bewust niet naar voorbeelden als Verdi en Mozart geluisterd. Het moest helemaal uit mezelf komen. Maar ineens was het over. Er was alleen nog maar leegte. Ik ben opnieuw naar Auschwitz gegaan, in de hoop nieuwe inspiratie op te doen. Maar toen was het helemaal voorbij. Ik heb er tien jaar niets aan gedaan, tot Albert Siebelink zich meldde. Hij wilde dat ik het zou voltooien. Dat betekende de doorbraak.’

Gipsy Festival
Siebelink, de drijvende kracht achter het Tilburgse International Gipsy Festival, had de film van Bob Entrop gezien met de scène waarin Rathgeb vertelt dat hij niet verder kan werken aan zijn requiem. Hij kende de muzikant al jaren vanwege diens aandeel in het festival. ‘Hier had hij me nooit iets over verteld’, zegt Siebelink. ‘Ik belde hem de volgende dag: “Als jij het afmaakt, zorg ik dat het uitgevoerd wordt.” In een mum van tijd was het af. Ik heb me nooit gerealiseerd hoe groot het zou worden. Hij heeft het geschreven voor vier solisten, een zesstemmig koor en een symfonieorkest, maar nooit stilgestaan bij de uitvoering. Ik vond dat het niet alleen in Nederland uitgevoerd moest worden, maar op z'n minst ook in Auschwitz zelf. En in andere Europese landen, om aandacht te vragen voor de problemen die Sinti en Roma overal ondervinden.’

Sinti und Roma Philharmoniker
Doordat het festival altijd nauw heeft samengewerkt met vertegenwoordigers van die groepen, kon het gebruik maken van een omvangrijk, internationaal netwerk. Daarbij heeft het een gedegen reputatie opgebouwd. ‘Het moest meer dan alleen een uitvoering worden’, benadrukt Siebelink. ‘Met exposities, films, conferenties en debatten staan we stil bij de geschiedenis en de huidige situatie van Sinti en Roma in Europa. Zo hebben we ook vanuit de Europese Gemeenschap financiële ondersteuning weten te krijgen. Er zijn uitvoeringen in Duitsland, Polen, Tsjechië, Hongarije en Roemenië. We laten het steeds door een plaatselijk koor uitvoeren. De instrumentale begeleiding is in handen van de Roma und Sinti Philharmoniker uit Frankfurt, waarvan de leden in Europese symfonieorkesten spelen. Als het even kan, willen we ook volgend jaar uitvoeringen laten plaatsvinden. Het is met zijn combinatie van muziek en informatie een uitvergroting van ons festival. Maar het is wel ontiegelijk uit de klauwen gelopen.’

Uit de hand gelopen
‘Het is de schuld van Albert dat alles zo uit de hand loopt’, lacht Rathgeb. ‘Er moest zó veel gebeuren. Het stuk moest naar een uitgeverij, naar een drukkerij. Er moest nog van alles aangepast worden. De paukenist heeft net laten weten dat zijn partij eenvoudiger moet. Maar het is iets eigens geworden. Wel harmonieus, want daar houd ik van. In sommige melodieën hoor je de zigeunertoonladder in verschillende gedaanten terugkomen. Ik had het al een eer gevonden als het alleen in Auschwitz uitgevoerd zou worden. Maar het is goed dat het nu op veel meer plaatsen staat. De boodschap moet gehoord worden.’

Concerten
do 3 mei: De Nieuwe Kerk, Amsterdam
vr 4 mei: Concertzaal, Theaters Tilburg

Klik hier voor meer informatie over het Requiem for Auschwitz.
Ga hier naar het Tilburgse International Gipsy Festival.
Klik hier voor informatie over de films van Bob Entrop.