Amsterdam
AMSTERDAM, 3. Mai 2012 - Weltpremiere
Roger Moreno Rathgeb en dirigent Riccardo M Sahiti
Roger Moreno Rathgeb
Albert Siebelink, directeur van het International Gipsy Festival, Tilburg
Rathgeb's Requiem for Auschwitz door Europa Roger 'Moreno' Rathgeb's compositie in première bij Dodenherdenking
Een man zit twijfelend achter een partituur en vertelt over een groots project waar hij ooit aan begonnen is. Het is een requiem voor de slachtoffers van het vernietigingskamp Auschwitz. Een eerste bezoek aan dat kamp gaf hem dat idee. Een volgende bezoek maakte verder werken onmogelijk. Die man is Sinto-muzikant Roger 'Moreno' Rathgeb, in een film over Nederlandse Sinti en Roma. Nu gaat het werk alsnog in première, rond de jaarlijkse Dodenherdenking.
Bekijk de televisieuitzending van het premièreconcert in de Nieuwe Kerk op Uitzending Gemist.
door René van Peer
Een mengeling van verslagenheid en woede ligt ten grondslag aan het Requiem for Auschwitz, aldus Roger Rathgeb. Hij besloot het stuk te schrijven nadat hij Auschwitz bezocht had. ‘Ik was er kapot van’, zegt hij. ‘Het besef dat miljoenen mensen door die poort gegaan zijn, dat ze allemaal op dezelfde manier geleden hebben. Honger, pijn, marteling en vergassing. Ze legden allemaal dezelfde weg af naar de ovens. Joden, Polen, maar ook Sinti en Roma. Als je ziet waar we mee bezig zijn, al die ruzies en kleine oorlogjes tussen verschillende groepen, lijkt het of we niets geleerd hebben. Daar werd ik ontzettend kwaad van. Ik wilde een muzikaal monument oprichten om alle slachtoffers te eren en te herdenken, ongeacht hun afkomst, en daarin mensen en volkeren te verenigen.’
Worsteling
Wat volgde was een worsteling waarvan Rathgeb de omvang van tevoren nauwelijks kon overzien. Hij twijfelde over de vorm, over de teksten. Totdat hij de raad kreeg er een dodenmis, een requiem, van te maken. ‘Dat was nieuw voor me: ik ben zelf niet religieus. Ik vroeg me af of een religieuze tekst wel geschikt zou zijn voor mijn doeleinden. Daar staat tegenover dat je veel kanten uit kunt met zulke teksten. De Thora, de Bijbel en de Koran hebben ook een gemeenschappelijke achtergrond. Ze wijzen allemaal naar hetzelfde punt, alleen de naam die ze eraan geven is anders. In de bibliotheek van Maastricht vond ik het Requiem van Verdi, met een Duitse en Engelse vertaling. Dat gaf me de woorden waar ik de muziek op wilde schrijven. Ik heb uiteindelijk gekozen voor het oorspronkelijke Latijn als de meest neutrale en universele taal.’
Vanuit het universum
Rathgeb wilde er meer van maken dan een mis van de levenden voor de doden. Hij wilde de doden ook een stem geven, zegt hij. ‘Het Libera Me (Bevrijd mij) is een schreeuw van de slachtoffers die uit hun lijden verlost willen worden. Net als in het Dies Irae, de dag van de toorn, komt alle ellende en woede naar voren die de mensen doorgemaakt moeten hebben. Het Sanctus en het Benedictus zijn positiever van toon, laten glimpjes van hoop zien, die er ook geweest zijn.’
Hij begon in 1998 met het componeren, met de gedachte dat het in het jaar 2000 voor het eerst uitgevoerd zou worden. Aanvankelijk vorderde het werk snel, vertelt hij. ‘Ik had binnen de kortste keren zes van de acht delen af, en van de rest had ik al schetsen. Ik kreeg de meeste ideeën vlak voor ik in slaap viel. De muziek kwam uit het universum op me neer regenen. Dan stond ik op en zette mijn invallen op papier. Ik heb dat op eigen kracht gedaan, heb bewust niet naar voorbeelden als Verdi en Mozart geluisterd. Het moest helemaal uit mezelf komen. Maar ineens was het over. Er was alleen nog maar leegte. Ik ben opnieuw naar Auschwitz gegaan, in de hoop nieuwe inspiratie op te doen. Maar toen was het helemaal voorbij. Ik heb er tien jaar niets aan gedaan, tot Albert Siebelink zich meldde. Hij wilde dat ik het zou voltooien. Dat betekende de doorbraak.’
Gipsy Festival
Siebelink, de drijvende kracht achter het Tilburgse International Gipsy Festival, had de film van Bob Entrop gezien met de scène waarin Rathgeb vertelt dat hij niet verder kan werken aan zijn requiem. Hij kende de muzikant al jaren vanwege diens aandeel in het festival. ‘Hier had hij me nooit iets over verteld’, zegt Siebelink. ‘Ik belde hem de volgende dag: “Als jij het afmaakt, zorg ik dat het uitgevoerd wordt.” In een mum van tijd was het af. Ik heb me nooit gerealiseerd hoe groot het zou worden. Hij heeft het geschreven voor vier solisten, een zesstemmig koor en een symfonieorkest, maar nooit stilgestaan bij de uitvoering. Ik vond dat het niet alleen in Nederland uitgevoerd moest worden, maar op z'n minst ook in Auschwitz zelf. En in andere Europese landen, om aandacht te vragen voor de problemen die Sinti en Roma overal ondervinden.’
Sinti und Roma Philharmoniker
Doordat het festival altijd nauw heeft samengewerkt met vertegenwoordigers van die groepen, kon het gebruik maken van een omvangrijk, internationaal netwerk. Daarbij heeft het een gedegen reputatie opgebouwd. ‘Het moest meer dan alleen een uitvoering worden’, benadrukt Siebelink. ‘Met exposities, films, conferenties en debatten staan we stil bij de geschiedenis en de huidige situatie van Sinti en Roma in Europa. Zo hebben we ook vanuit de Europese Gemeenschap financiële ondersteuning weten te krijgen. Er zijn uitvoeringen in Duitsland, Polen, Tsjechië, Hongarije en Roemenië. We laten het steeds door een plaatselijk koor uitvoeren. De instrumentale begeleiding is in handen van de Roma und Sinti Philharmoniker uit Frankfurt, waarvan de leden in Europese symfonieorkesten spelen. Als het even kan, willen we ook volgend jaar uitvoeringen laten plaatsvinden. Het is met zijn combinatie van muziek en informatie een uitvergroting van ons festival. Maar het is wel ontiegelijk uit de klauwen gelopen.’
Uit de hand gelopen
‘Het is de schuld van Albert dat alles zo uit de hand loopt’, lacht Rathgeb. ‘Er moest zó veel gebeuren. Het stuk moest naar een uitgeverij, naar een drukkerij. Er moest nog van alles aangepast worden. De paukenist heeft net laten weten dat zijn partij eenvoudiger moet. Maar het is iets eigens geworden. Wel harmonieus, want daar houd ik van. In sommige melodieën hoor je de zigeunertoonladder in verschillende gedaanten terugkomen. Ik had het al een eer gevonden als het alleen in Auschwitz uitgevoerd zou worden. Maar het is goed dat het nu op veel meer plaatsen staat. De boodschap moet gehoord worden.’
van mixedworldmusic.com
"Auschwitz Reqiuem": Das lebende Mahnmal
Foto:
Armin Ulm
Die Roma und Sinti Kammerphilharmoniker bei einem Auftritt im Palais Prinz Carl in Heidelberg im April 2011.
"Es ist ein großer Moment und ein unbeschreibliches Erlebnis für den Komponisten und alle mitwirkenden Musiker", sagt Riccardo M. Sahiti, der Dirigent der Roma und Sinti Philharmoniker. Es ist das einzige, erst seit wenigen Jahren bestehende Ensemble von professionellen Sinfonikern europaweit, die sich aus der Minderheit der Sinti und Roma rekrutieren. Gemeinsam mit dem Amsterdamer Studentenchor sowie Solisten aus den Niederlanden werden sie das etwa einstündige Werk aufführen, das in diesem Jahr noch in fünf weiteren europäischen Ländern zu erleben sein wird, darunter am 24. Oktober in Deutschland, in der Alten Oper in Frankfurt.
Unüberhörbare Botschaft der Humanität
So außergewöhnlich das Projekt, so ungewöhnlich auch die Vorgeschichte. Seit über 40 Jahren ist Moreno-Rathgeb Berufsmusiker und - wie viele Sinti-Musiker - Autodidakt. Erst im fortgeschrittenen Alter begann er mit dem Erlernen der Notenschrift und eigenen Kompositionen. Geigenstunden, die er zwischen 1991 und 1993 erhielt, konfrontierten ihn zum ersten Mal bewusst mit der Notenschrift. "Dadurch", erzählt er im Nachhinein, "eröffnete sich mir ein neuer Horizont." 1998 beseelte ihn die Idee, ein Requiem für die Opfer von Auschwitz zu schreiben, eine unüberhörbare Botschaft der Humanität, gegen menschliches Leid. Sein Denken und Tun kreisten um eine Totenmesse, die den Seelen aller Gemordeten und Geschundenen ein "lebendes Mahnmal" sein sollte.
In der nationalsozialistischen Diktatur wurden auch die Sinti und Roma verfolgt und getötet. Insgesamt 500.000 von ihnen fielen den NS-Schergen zum Opfer.. Viele Jahre mühten sich Repräsentanten von Roma-Organisationen um eine offizielle Anerkennung des Holocaust an dieser von den Nazis verfemten Minderheit. 1979 fand die erste internationale Gedenk-kundgebung im ehemaligen Konzentrationslager Bergen-Belsen zur Erinnerung hieran statt.
"Eine Mahnung an die Welt, Menschenleben und Menschenwürde zu achten, Glaubensüberzeugungen zu respektieren und Gerechtigkeit walten zu lassen", wie Moreno-Rathgeb die Intention des "Auschwitz Reqiuem" beschreibt. Eine Reise nach Auschwitz noch im selben Jahr verletzte ihn elementar und verursachte eine gravierende emotionale Blockade. Die Folge: Die Komposition blieb für Jahre unvollendet. Knapp zehn Jahre später appellierte das Internationale Gipsy Festival Tilburg an ihn, das Requiem zu vollenden. Professionelle Protagonisten der Musikszene, Komponisten und Dirigenten, darunter Sahiti, engagierten sich für das Werk. Die Uraufführung jetzt ist Abschluss und Krönung dieses Prozesses.
"Außerst schwierige Frage" der Sprache der Komposition
Intensiv und über einen langen Zeitraum setzte sich Moreno-Rahtgeb mit der Form der Komposition auseinander. Weder waren ihm, der zuvor Stücke in den Genres Jazz, Pop und Volksmusik geschrieben hatte, die Elemente der Klassik, noch die der kirchlichen Liturgie vertraut. Vor allem beschäftigte ihn die "äußerst schwierige Frage" der Sprache der Komposition. Deutsch, berichtet er, sei nicht infrage gekommen, weil es "kriminelle Deutsche waren, die jenen Wahnsinn angerichtet hatten".
Romanes, die Sprache der Sinti und Roma, wurde ebenfalls verworfen. Zu schwer wäre die Wahl eines Dialektes unter den vielen Varianten dieser Sprache geworden. Außerdem wollte Moreno-Rathgeb den möglichen öffentlichen Eindruck vermeiden, das Requiem sei ausschließlich den ermordeten Sinti und Roma gewidmet. Letztlich brachte ihn Übersetzungen der Partitur des "Requiem" von Giuseppe Verdi mit seinem lateinischen Text auf die zielführende Spur: "Lateinisch, weil diese Sprache nicht an ein Volk oder eine Nation gebunden ist." So folgt das Werk nun auch der klassischen liturgischen Form, vom "Kyrie" bis hin zum "Libera me".
Chance im Ringen gegen die Diskriminierung der Roma
Für Sahiti ist die erhoffte europaweite Aufmerksamkeit für das "Auschwitz Requiem" nichts Geringeres als eine historische Chance in dem Ringen, gegen die Diskriminierung der Roma anzugehen. "Sinti und Roma haben der Menschheit viel gegeben", hebt er hervor, "aber sie haben davon nur sehr wenig zurückbekommen." In der Tat ist der Beitrag der "Zigeunerweisen" aus ihren Anfängen im heutigen Ungarn zur europäischen Musikkultur, zum Kulturerbe unseres Kontinents unschätzbar und unverzichtbar.
Was wäre geeigneter als ein professionelles Sinfonieorchester aus der Gemeinschaft der Roma, die in der europäischen Mehrheitsgesellschaft verbreiteten Klischees über das Leben der "Zigeuner" im Allgemeinen und die "Teufelsgeiger" im Besonderen zu korrigieren? Besondere Brisanz verspricht dabei die Aufführung, die für den 6. November in Budapest vorgesehen ist. Geht doch die rechtskonservative Orban-Regierung besonders aggressiv gegen Roma-Gruppen in Ungarn vor. Ob auch dort Moreno-Rathgebs Credo der Humanität gehört werden wird?
uit de NCRV-gids in mei 2012
uit het KRO magazine in mei 2012
Uit de AVRO-bode in mei 2012